Tymczasowe aresztowanie to najbardziej uciążliwy i dolegliwy środek zapobiegawczy przewidziany w polskim prawie karnym, który może znaleźć zastosowanie w następstwie zatrzymania. Z uwagi na swoją specyfikę zatrzymanie przez polską Policję wymaga podjęcia szybkich oraz zdecydowanych działań obrończych, których charakter i skuteczność na tym etapie może zdeterminować dalszy kierunek całego późniejszego procesu karnego w Polsce.
Z uwagi na powyższe, bardzo istotne jest, aby zarówno zatrzymany bądź podejrzany (czyli osoba, której organ prowadzący po zatrzymaniu postępowanie przedstawił już zarzuty), jak i w równej mierze jego rodzina, osoby bliskie znali swoje uprawnienia i wiedzieli, w jaki sposób mogą z nich korzystać.
Często zdarza się, że zatrzymanie jest dla danej osoby i jego najbliższych pierwszym kontaktem z prowadzoną wobec niego sprawą. Organ, dokonując zatrzymania, zobowiązany jest podać jego powód, a także pouczyć zatrzymanego o przysługujących mu prawach.
Co bardzo istotne, o czym warto pamiętać, na prośbę osoby zatrzymanej organ winien niezwłocznie poinformować wskazaną przez niego osobę o dokonanym zatrzymaniu – z podaniem jednocześnie nazwy organu, do dyspozycji którego zatrzymany zostanie przekazany, czyli organu, który na najbliższym etapie postępowania będzie decydował o losach zatrzymanego i przeprowadzał z nim czynności procesowe.
Ponadto, wśród przysługujących osobie zatrzymanej uprawnień, jednymi z najważniejszych są także: prawo do skorzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza jeśli zatrzymany nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim oraz uprawnienie dotyczące możliwości skorzystania z pomocy adwokata. Co ważne, należy wskazać, że zatrzymany na tym etapie postępowania nie ma jeszcze ustanowionego obrońcy i bardzo często nie dysponuje danymi kontaktowymi do adwokata, którego mógłby ustanowić swoim obrońcą.
Po dokonanym zatrzymaniu następuje przekazanie osoby do dyspozycji prokuratura lub funkcjonariuszy (np. Policji lub innego organu ścigania) prowadzących postępowanie, którzy następnie przystępują do czynności postawienia zarzutu oraz pierwszego przesłuchania. Jest to najważniejsza czynność tego etapu postępowania i może mieć decydujące znaczenie dla losów sprawy, albowiem to często od treści złożonych wyjaśnień zależeć będzie nie tylko, czy organ prowadzący postępowanie postanowi w dalszej kolejności wystąpić do Sądu z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania (co musi nastąpić w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania, w przeciwnym wypadku, po upływie ww. czasu należy taką osobę niezwłocznie zwolnić), ale przede wszystkim, w jakim kierunku prowadzona będzie przyszła obrona w sprawie. Złożone w tym momencie wyjaśnienia mogą znacznie utrudnić, a nawet uniemożliwić przyszłe uniewinnienie danej osoby.
Każda sprawa jest inna, ma inny charakter, a co za tym idzie, nie ma jednej, właściwej strategii postępowania, dlatego też czasami najlepszym wyjściem dla podejrzanego może okazać się przyznanie do zarzucanych czynów i złożenie obszernych wyjaśnień, w innym zaś wypadku, nieprzyznawanie się i konsekwentne odmawianie ich złożenia oraz nie odpowiadanie na żadne pytania, o czym jako o przysługujących podejrzanemu prawach, organ prowadzący bądź wykonujący czynność przedstawienia zarzutów musi podejrzanego pouczyć.
Odpowiednie zachowanie podejrzanego winno być poprzedzone konsultacją z adwokatem.
W przypadku zaś gdy podejrzany nie miał możliwości skonsultowania się z obrońcą, najkorzystniejszym rozwiązaniem wydaje się skorzystanie z prawa do odmowy składania wyjaśnień na tym etapie i nie odpowiadania na żadne pytania. Przedmiotowe wyjaśnienia można składać w późniejszym czasie na niemal każdym etapie postępowania, natomiast jeśli takie wyjaśnienia zostaną złożone, to nie będzie już możliwości, aby je później odwołać.
Jak zostało wskazane powyżej, zatrzymany czy tymczasowo aresztowany, najczęściej nie dysponuje danymi kontaktowymi do adwokata. Jeśli mamy do czynienia z taką sytuacją, to z pomocą idą nam przepisy kodeksu postępowania karnego, które wprowadzają zasadę, że do czasu ustanowienia obrońcy przez oskarżonego (a także podejrzanego) pozbawionego wolności, obrońcę może ustanowić inna osoba, o czym niezwłocznie zawiadamia się oskarżonego (art. 83 § 1 k.p.k.). Oznacza to, że adwokata dla osoby pozbawionej wolności może ustanowić absolutnie każdy – nie musi to być członek rodziny, czy nawet osoba, którą podejrzany/oskarżony w ogóle zna. Zdarza się tak czasami tak, że podejrzany zatrzymywany jest w miejscu swojego zamieszkania, a następnie transportowany w jakieś odległe miejsce, gdzie prowadzone jest postępowanie przygotowawcze. W takiej sytuacji bliscy podejrzanego nie muszą jechać kilkuset kilometrów, aby podpisać dokument upoważnienia do obrony, albowiem wystarczy, że skontaktują się z adwokatem, a upoważnienie zostanie podpisane przez dowolnie wskazaną osobę.
Przepisy prawa stanowią, iż na żądanie zatrzymanego, należy niezwłocznie umożliwić mu nawiązanie kontaktu z obrońcą. Oznacza to, że taki kontakt jest zapewniony wyłącznie na życzenie i z inicjatywy zatrzymanego, a nie ustanowionego obrońcy.
Pomimo, że obowiązek poinformowania zatrzymanego, że został dla niego ustanowiony obrońca ciąży na organie prowadzącym postępowanie przygotowawcze, to niekiedy obowiązek ten nie jest wykonywany.
Należy pamiętać o tym, że adwokat nie zostanie dopuszczony do swojego klienta, dopóki sam klient tego nie zażąda. W tej sytuacji, jeśli adwokat został ustanowiony przez osobę inną aniżeli sam zatrzymany (podejrzany) powinien zażądać, aby prowadzący postępowanie poinformował zatrzymanego, że został ustanowiony dla niego obrońca, który jest już na miejscu i czeka na kontakt z nim. Pierwszy kontakt zatrzymanego (podejrzanego) z adwokatem na tym etapie jest bardzo istotny, albowiem zatrzymany dowiaduje się, że ma zapewnioną profesjonalną pomoc prawną i nie został pozostawiony sobie sam. Obrońca może także ustalić z zatrzymanym, w jaki sposób winien postępować w toku najbliższych czynności do czasu, aż będą mieli możliwość ustalenia linii obrony.
Kontakt zatrzymanego (podejrzanego) z obrońcą na tym etapie jest także bardzo istotny z jeszcze innego powodu, a mianowicie możliwości ewentualnego wniesienia przez obrońcę środków zaskarżenia (zażalenia) na dokonane zatrzymanie czy też decyzję Sądu o zastosowaniu tymczasowego aresztowania, na które to czynności przewidziano w kodeksie postępowania karnego bardzo krótki 7- dniowy termin od daty zatrzymania bądź od daty wydania postanowienia Sądu o tymczasowym aresztowaniu.
Zatrzymanego, o czym było już wspomniane powyżej, należy w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazać do dyspozycji właściwego sądu, który w ciągu 24 godzin winien zdecydować o ewentualnym aresztowaniu. W przypadku, gdy to nie nastąpi w czasie wskazanym powyżej, zatrzymanego należy zwolnić. Zatrzymanego należy niezwłocznie zwolnić również w przypadku, gdy ustaną przyczyny zatrzymania.
Najważniejszą rolą adwokata w trakcie tej dynamicznej sekwencji postępowania jest podjęcie skutecznej i możliwie szybkiej obrony w sprawie. Ponadto, adwokat stanowi zazwyczaj jedyny kontakt dla zatrzymanego/tymczasowo aresztowanego ze światem znajdującym się poza murami izby zatrzymań czy aresztu śledczego. Z reguły sama czynność zatrzymania jest zdarzeniem niespodziewanym (taka też jest istota działalności służb). Osoba zatrzymana, a następnie tymczasowo aresztowana, izolowana jest od świata zewnętrznego, w tym także od kontaktu z wszelkimi osobami najbliższymi, pracownikami. Kontakt tych osób z zatrzymanym ustaje nagle. Tymczasem po zatrzymaniu może zachodzić potrzeba uregulowania lub załatwienia bieżących pilnych spraw przez zatrzymanego, takich jak np. przekazania członkom najbliższej rodziny danych dostępowych do rachunku bankowego zatrzymanego, w celu zapewnienia im środków na utrzymanie lub uregulowania wymaganej raty kredytu. Niekiedy koniecznym może być udzielenie pełnomocnictwa dla kogoś z bliskich do załatwienia najpilniejszych spraw związanych np. z działalnością gospodarczą lub skontaktowania się z kontrahentami zatrzymanego, czy też z jego pracownikami bądź jego przełożonymi.
Wspomnieć też należy, iż korespondencja (wychodząca oraz przychodząca) zatrzymanego lub tymczasowo aresztowanego jest cenzurowana, co sprawia, że jej obieg trwa wyjątkowo długo. W wymianie takich informacji czy dokumentów pełnomocnictw może właśnie pomóc obrońca, który ma zagwarantowany bezpośredni kontakt z zatrzymanym czy tymczasowo aresztowanym.
W świetle powyższego, pomoc adwokata na wczesnym etapie postępowania, a właściwie już na samym jego początku może okazać się bardzo ważnym, a wręcz nieocenionym wsparciem.
